Zerzevan Kalesi, Diyarbakır ile Mardin arasında, Çınar ilçesine bağlı Demirölçek mahallesi sınırları içinde yer alan tarihî bir yapı ve askerî yerleşim alanıdır. Roma İmparatorluğu döneminde sınır garnizonu olarak kullanılan bu kale, Diyarbakır'daki en önemli Doğu Roma eserlerinden biri olarak kabul edilmekte olup 2020'de Dünya Mirası Geçici Listesi'ne dahil edilmiştir.

Tarihi ve Geçmişi:

• İlk inşa edildiği dönem kesin olmamakla birlikte, Asur döneminde "Kinabu" adıyla anılan bir kalenin bulunduğu düşünülmektedir. Bu kalenin Pers döneminde de kullanıldığı tahmin edilmektedir.
• Mevcut mimari kalıntılar ve kazı buluntuları, alanın M.S. 3. yy'da kullanıldığını; 639 yılına kadar İslam ordularının gelmesine kadar stratejik bir önemini koruduğunu göstermektedir.
• Roma dönemine ait surlar ve yapılar büyük olasılıkla I. Anastasios ve I. Justinianus dönemlerinde onarılmış, bazıları ise yeniden inşa edilmiştir.

Mimari ve Yapılar:

• Kale, 12–15 metre yüksekliğinde, 2.1–3.2 metre kalınlığındaki surlarla çevrili olup 1.2 kilometre uzunluğundaki sur duvarı üzerinde 10 burç ve 2 kule bulunmaktadır.
• Yerleşimin güneyinde üç katlı büyük bir kule mevcuttur ve bu kule 19.2 metre yüksekliğindedir. Orijinal yüksekliği ise 21 metreye kadar ulaşmaktadır.
• Savunma amaçlı inşa edilen askeri yerleşimin güneyinde kamu yapıtları, kuzeyinde ise cadde-sokaklar ve konutların izleri görülmektedir.
• Su kanalları, sunu çanakları, taş ocakları ve nekropol gibi yapılar surların dışında yer almaktadır.

Kazı ve Restorasyon:

• Kalede 2014 yılında başlayan kazılar sonucu 12 metre yüksekliğinde, bin 200 metre uzunluğunda sur kalıntısı, gözetleme kulesi, kilise, saray, konut, kaya mezarları, hamamlar, tahıl ve silah depoları ile 54 su sarnıcı ortaya çıkarılmıştır.
• 2017 yılında bulunan Mitras Tapınağı günümüzde kalenin en çok ilgi çeken yapısı konumundadır.

Zerzevan Kalesi, sadece askeri bir yerleşim olarak değil, aynı zamanda sivil yaşamın izlerini taşıyan bir arkeolojik zenginliği temsil eder. Bu tarihî kalenin 2020'de Dünya Mirası Geçici Listesi'ne alınması, ulusal ve uluslararası alanda önemli bir turistik ve kültürel cazibe merkezi haline gelmesini desteklemektedir.