Cemil Paşa Konağı, Diyarbakır'ın tarihî Sur ilçesinde bulunan önemli bir konak ve müze olarak öne çıkıyor. İnşa tarihi 1888-1902 yılları arasına dayanan bu tarihî yapı, Yemen valisi ve daha sonra Siirt mutasarrıfı olan Cemil Paşa tarafından yaptırılmıştır. İki bin metrekarelik bir alan üzerine kurulu olan konak, 17. yüzyılda yapılmış konut mimarisinin örneklerinden biridir.

Cemil Paşa Konağı, harem ve selamlık olmak üzere iki ana bölümden oluşur. Geniş avlusuyla dikkat çeker. Haremlik kısmı kuzeyde kışlık, güneyde yazlık olarak kullanılmış; doğu ve batı kısımları ise mevsimlik olarak tasarlanmıştır. Selamlık kısmında ahırlar, hizmetli odaları, kabul odaları, kahve odaları, mabeyn odası ve elips bir havuz bulunmaktadır. Yapının mimarisinde kesme bazalt taşı ve "cıs" adı verilen malzeme kullanılmıştır, bu da yapının hareketliliğini artırmıştır.

Cemil Paşa ve ailesi, 1927 yılına kadar konakta yaşamış, ancak daha sonra farklı amaçlar için kullanılmıştır. Bir süre ilköğretim okulu, ipek böcekçiliği ve dokumacılık alanlarına dönüştürülmüştür. 1970'lerden sonra terk edilmiş ve 1998'de Çekül Vakfı tarafından rölöve çalışmalarına başlanmış, ancak tamamlanamamıştır.

2010-2012 yılları arasında Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ve Diyarbakır İl Özel İdaresi tarafından konağın varisleriyle anlaşma sağlanmış ve konağın kent müzesine dönüştürülmesi kararlaştırılmıştır. 2013 yılında rölöve, restitüsyon ve restorasyon süreci tamamlanarak Cemil Paşa Konağı, tarih ve kültür müzesi olarak ziyaretçilere açılmıştır. Restorasyon sürecinin maliyeti yaklaşık 5,5 milyon lira olarak kaydedilmiştir. Bu müze, Diyarbakır'ın zengin tarihini ve kültürünü anlamak isteyen ziyaretçilere tarihî bir atmosfer sunmaktadır.