Çayönü Höyüğü, Diyarbakır il merkezinin kuzeybatısında, Ergani İlçesi'nin 7 km güneybatısında bulunan önemli bir höyüktür. Tarihî bir yerleşim alanı olan bu höyük, geniş bir alana yayılmış ve farklı evrelerdeki yerleşimleri içermektedir. Ayrıca, Çayönü Höyüğü, arkeologlar ve tarihçiler için neolitik dönemden Ortaçağ'a kadar uzanan bir dizi yerleşim evresine ışık tutan önemli bir kazı alanıdır.

Çayönü Höyüğü'nün genel özellikleri şu şekildedir:

Konumu ve Fiziksel Özellikler: Diyarbakır il merkezinin kuzeybatısında, Boğazçay Deresi'nin güneyinden geçtiği bir bölgede yer alır. 4.5 metre yüksekliğinde ve 160 x 350 metre boyutlarında geniş bir tepeye sahiptir.

Yerleşim Evreleri: Çayönü Höyüğü'nde yapılan kazılar, Neolitik Çağ'dan Ortaçağ'a kadar kesintisiz bir yerleşim evresini göstermektedir. Bu evreler, yapı özelliklerine ve alt evrelere göre ayrılmıştır.

Araştırma ve Kazılar: İstanbul Üniversitesi ve Chicago Üniversitesi tarafından 1963 yılında başlatılan "Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları" projesi kapsamında tespit edilmiştir. Kazılar 1964 yılında başlamış, 1992 yılında bölgedeki terör olayları nedeniyle sona erdirilmiştir.

Evreler ve Tabakalanma: Çayönü Höyüğü'nde üç ana evre belirlenmiştir: Çayönü esas evresi (Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ), Çanak Çömleksiz Neolitik B evresi, Çanak Çömleksiz Neolitik C evresi. Her evre içinde farklı yapı evreleri ve alt evreler bulunmaktadır.

Beslenme ve Tarım: Kazılar, yerleşim evreleri arasında beslenme alışkanlıklarında ve tarım uygulamalarında önemli değişiklikler olduğunu göstermektedir. İlk evrelerde avcı-toplayıcı geçim tarzı hakimken, zamanla hayvan yetiştiriciliği ve tarım faaliyetleri gelişmiştir.

Arkeolojik Zenginlik: Çayönü Höyüğü'nde bulunan arkeolojik kalıntılar, bölgenin tarihî sürecini ve yaşam tarzını anlamak adına büyük öneme sahiptir. Yerleşim planları, günlük yaşam ve sosyal yapılanış hakkında detaylı bilgiler sunmaktadır.

Çayönü Höyüğü, arkeologlar için önemli bir alan olup, Anadolu'nun neolitik dönemine ait zengin bir kültürel miras sağlamaktadır.